Start   │   Antológiák   │   Bibliográfia   │   Link  

Autori

Свети Сава:
Сабрани списи

 Стефан Првовенчани:
Сабрани списи

 Теодосије:
Живот Светог Саве

 Григорије Цамблак:
Житије Стефана Дечанског

Vizantija

Osnovna literatura

Dimitrije Bogdanović:
Istorija stare srpske književnosti,
Beograd, 1980.
 

Milosevits Péter:

A szerb irodalom rövid története

Milosevits Péter:

A szerb irodalom története,

Budapest, 1998.

(vonatkozó fejezetek)

Deretić, Jovan:

Istorija srpske književnosti

Srednjovekovna književnost

Sistem i kanon

Krug i granice

Nazivi „srednjovekovna” ili „stara srpska” književnost nisu samo temporalni nego i estetski. Izraz „srpska srednjovekovna književnost” označava jednu umetničku epohu, isto kao „barok”, „romantizam”, itd. To je književno razdoblje sa specifičnim estetskim crtama, karakterističnim sistemom žanrova, osobenim stilom (stilovima), tipičnim temama i književnim formama:
„Pod starom srpskom književnošću (…) podrazumevamo književnost jednoga za srednjovekovnu srpsku kulturu tipičnog kruga, obeleženog vizantijskom pravoslavnom civilizacijom.”

Istoričnost i metafizika (realnost i fikcija)

Na hrišćanskom kulturnom prostoru u svim srednjovekovnim književnostima, pa tako i u srpskoj, vlada dualizam istoričnosti i metafizike, hronike i duhovnosti (religioznosti).
U srednjovekovnoj literaturi fikcija stoji pod upravom religiozne svesti.
To je književnost čoveka koji je bačen u istoriju (iz toga potiče istoričnost srednjovekovne literature: hronike, letopisi, rodoslovi), ali njegova sudbina zavisi od metafizičkih sila koje mu iz nebeskih visina šalju poruke u obliku čuda (iz toga potiče mističnost i fantastika srednjovekovne literature, čudesni elementi su prisutni gotovo u svim njenim žanrovima).
Na osnovu dualizma istoričnosti i metafizike može izgledati da se srednjovekovna književnost deli u dve grupe: na svetovnu i crkvenu književnost.
U mehaničkom smislu takva podela zaista postoji: u crkvenu književnost spadaju oni tekstovi koji se koriste u crkvi (molitve, crkvene pesme itd.), a sve ostalo – pošto se ne koristi u crkvi – može da se svrsta u svetovnu književnost. Ali u tom slučaju i svetačke legende i arhiepiskopska žitija spadaju u svetovnu književnost! Isto kao religiozne pesme koje se ne pevaju u crkvi!
Umesto mehaničkog cepkanja, važnije je uočiti organsko jedinstvo srednjovekovne književnosti: njenu istovremenu istoričnost i metafizičnost.
U staroj srpskoj književnosti spajanju istoričnosti i metafizike doprinosi i simbioza države i crkve: srpske feudalne države i autokefalne nacionalne crkve. Njihova ravnopravna uloga u sudbini nacije odražava se i u njihovom ravnomernom značaju u literaturi.

Tipologija

Srednjovekovna književnost ima četiri glavna opredeljenja:
1. Liturgija – zahtevi crkvene i druge religiozne upotrebe određuju žanrove (up. crkveno pesništvo, kratka žitija svetaca, crkvene zakonike [tzv. tipike]).
2. Istoriografija – rađanje novog evropskog poretka posle raspada Rimske imperije i rađanje pojedinih nacionalnih država nameće istorijsku vizuru (up. letopise, hronike, žitija).
a) Naracija – izlaganje religioznih i istorijskih događanja (život svetaca, rat protiv neprijatelja) nameće pripovednu vizuru (up. legende, žitija).
b) Hermeneutika – usredsređenost na religijsku i liturgijsku tematiku nameće potrebu za tumačenjem i razumevanjem religioznih tekstova (up. prepisku Jelene Balšić i Nikona Jerusalimca).

Periodizacija

Zbog čvrste tematske i duhovne vezanosti za nacionalnu državu i crkvu, srpska srednjovekovna književnost deli se na razdoblja koja pokazuju podudarnost sa razdobljima nacionalne istorije.
Iz tog aspekta stara srpska književnost ima tri perioda:
1. Književnost u doba uspona feudalne države (XIII–XIV vek).
2. Književnost u doba kneževine i despotovine (XIV–XV vek).
3. Književnost u doba turske vladavine (XV–XVI vek).

1. Književnost u doba uspona feudalne države (XIII–XIV vek)

U dinamičnom razdoblju formiranja i razvijanja srednjovekovne države izgrađuje se klasični model stare srpske književnosti: ustaljuje se žanrovski sistem, utvrđuje se idejni i tematski horizont, odražava se harmonija crkve i države, pravoslavlja i feudalizma.
Razvoj se odvija u tesnoj vezi s vizantijskim književnim sistemom, ali s jasnim nacionalnim crtama.
Istaknuti predstavnici razdoblja su sv. Sava, Stefan Prvovenčani, Domentijan, Teodosije, Danilo II, Siluan.

 2. Književnost u doba kneževine i despotovine (XIV–XV vek)

Posle smrti poslednjeg vladara iz dinastije Nemanjića (car Uroš, vlad. 1355–1371, sin cara Dušana) Srbija se raspada na delove, od kojih je najjača kneževina kneza Lazara, potonja despotovina njegovih naslednika despota Stefana Lazarevića (vlad. 1389–1427) i despota Đurđa Brankovića (vlad. 1427–1456).
U tom periodu obeleženom turskim nadiranjem, stižu izbeglice iz grčkih i bugarskih krajeva te se razvija kosmopolitska pravoslavna intelektualna klima i nastupaju višejezični pisci. Neguju se i stariji žanrovi, ali javljaju se i letopis i rodoslov.
Pored manastira, koji ostaju središta duhovnog života, razvija se književno stvaralaštvo u gradovima. Takvi su Beograd despota Stefana Lazarevića, Smederevo vlastele Brankovića i rudarski, trgovački i kulturni centar Novo Brdo. Pisanjem se bave – osim monaha – i laici, koji, mada ne napuštaju stare duhovne okvire i žanrove, unose nove elemente: naglašeniji istoriografski sloj u biografijama (spajanje žitija i letopisa) i eruditna pozivanja na antičke autore, istoričare, književnike, filozofe. Time se u srpskoj književnosti pojavljuje nešto što se tretira kao (blaga) verzija humanizma, a na osnovu atmosfere i stila života u novim, gradskim kulturnim centrima, govori se i o nekom (blagom) vidu začetaka renesanse.
Istaknuti predstavnici razdoblja su Stefan Lazarević, Jefimija, Grigorije Camblak i Konstantin Filozof.

3. Književnost u doba turske vladavine (XV–XVI vek)

U periodu bez samostalne države dolazi do globalnog zastoja: nema razvoja u pravcu renesanse i njene materijalne i duhovne kulture (klice renesanse samo se naziru u dvoru Stefana Lazarevića).
U okvirima srednjovekovne književnosti – koja je tada usredsređena na čuvanje tradicije – obavlja se prepisivački rad, nova dela se pišu u starim oblicima, ali se pojavljuju i izvesni novi elementi (pre svega isticanje stvaralačke individue).
Istaknuti predstavnici razdoblja su Dimitrije Kantakuzin, Konstantin Mihailović, Pajsije Janjevac.
Žanrovski i tematski periodi
1. U doba uspona stare književnosti (XIII–XIV vek) dominira žitijska i liturgijska književnost.
2. Posle Kosovske bitke razvija se književnost u znaku nacionalne tragedije i stvara se kosovski mit (XIV–XV vek).
3. U doba despotovine (XV vek) razvija se književnost filološke reforme sa elementima humanizma i renesanse.
4. Pod turskom vladavinom (XV–XVI vek) razvija se književnost u znaku produžetka tradicije, ali s novim crtama koje pokazuju ka novom razdoblju sa isticanjem stvaralačke individualnosti.

Tekstologija

Iz srednjovekovne književnosti mnoga dela nisu sačuvana u originalnom autografu (rukopisu samog autora) nego u kasnijim prepisima. Zato imaju posebnu važnost sačuvani originali, jer se iz njih mogu izvući zaključci (pretpostavke) i o onim tekstovima čije originale ne poznajemo (na primer da li su pisci pravili varijante, ispravke i tome slično).

Velika muška priča u dva poglavlja

Srpska srednjovekovna književnost je naglašeno muška, pišu je pretežno muškarci, koji govore o muškarcima: o vladarima i crkvenim poglavarima. (Izuzeci potvrđuju trend: i malobrojne pesnikinje i spisateljke pišu o muškarcima i o stvarima koje su tada muška privilegija: o ratu i religiji, up. Jefimija i Jelena Balšić.)
Nacionalna muška priča se povezuje sa religioznom muškom pričom: sa verom u Boga Oca, svedržitelja i tvorca sveta.

1. Priča o ocu i stvaranju njegove države

Prvo poglavlje velike muške priče govori o ocu i stvaranju njegove države: to je storija o Stefanu Nemanji i njegovim sinovima Rastku/Savi i Stefanu Prvovenčanom. Događaji su ispričani u nekoliko navrata i u interpretaciji raznih autora (u biografijama učesnika) i opevani su u crkvenim pesmama i službama. Junaci priče su idealizovani u literaturi i kanonizovani u nacionalnoj crkvi (proglašeni svecima). Snagom reči, istorija je pretopljena u mit.

2. Priča o propasti očeve države

Drugo poglavlje velike muške priče govori o propasti očeve države: to je storija o knezu Lazaru i Kosovskoj bici. Događaj je ispričan i opevan u nekoliko navrata i u interpretaciji raznih autora, a spominjan je u svim tekstovima u kojima je reč o naciji i njenoj sudbini. Glavni junak priče je idealizovan u literaturi i kanonizovan u nacionalnoj crkvi (proglašen svecem). Snagom reči, istorija je pretopljena u mit.
Za razliku od priče br. 1, koja je sačuvana samo u pisanoj kanonskoj književnosti, priča br. 2 je opevana i u narodnoj poeziji (da li odmah posle propasti države ili nešto kasnije ili mnogo kasnije, ne znamo), a time joj je – opet za razliku od priče br. 1 – utrta staza za kasniji prelazak iz starog doba u modernitet i nacionalnu klasiku (up. kult kosovskog mita u doba romantizma i kasnije).

Žanrovi

Žitije
(biografija)

Najbogatiji i nacionalno najznačajniji žanr srpske srednjovekovne književnosti je biografija (žitije). Žitija se pišu o vladarima i crkvenim poglavarima, kraljevima i arhiepiskopima, što znači da okvire i horizonte određuju istorijski i religijski aspekti. U vizantijskim hagiografijama istorijski deo je kratak, a dominiraju viđenja i čuda, dok u srpskim biografijama u prvom planu stoji istorijsko kazivanje, a legendarni elementi, dati pretežno šablonski, dolaze kao dodatak i potvrda.
Hagiografije (biografije, žitija) imaju ovakvu kompozicijsku šemu :
zaglavlje – dan i mesec kada se svetac prestavio; predgovor – informacije o autoru žitija i objašnjenja o izvorima (među kojima se skoro uvek spominju usmeni izvori, pričanja svedoka, sećanja starih ljudi koji na osnovu svojih ličnih doživljaja pričaju o svetiteljevoj ličnosti i njegovim delima); glavni deo od sledećih odeljaka: roditelji – preci slavljenog junaka: domovina – postojbina svetitelja; ime svetoga – etimološki smisao imena; posvećenje – roditelji često posle rođenja posvećuju dete; školovanje – svetitelj u mladosti nije voleo dečje igre, nego knjige, psaltir, Sveto pismo; odnos prema braku – izbegavanje žena; askeza – podvižništvo, odlazak u pusta mesta ili manastir; istorijski deo – nije poseban odeljak nego je rasut u celom tekstu; pouka na samrti – svetitelj pred smrt kazuje pouku okupljenima; smrt – samrtnik priželjkuje smrt i da bi bio sa Hristom; čudesa – nekad se izlažu posebno, a često se kaže da su ona tolika da ih je nemoguće sve navesti; zaključak – poređenje svetitelja sa starozavetnim i novozavetnim ličnostima, a na kraju sledi molitveno obraćanje svetitelju.
U praksi ova shema nije dosledno poštovana.
Suština žitija je sakralni sadržaj, poučni cilj, prikazivanje ostvarenog ideala, zato nema biografskog detaljisanja, nego se fokusira na duhovne dimenzije.

Prološko žitije i sinaksar

Prološko žitije je kratka svetačka biografija, pisana originalno za liturgijsku upotrebu (čita se posle šeste pesme kanona), ali može da se koristi i van službe.
Sinaksar je zbornik proloških žitija, zato se za prološko žitije koristi i termin sinaksarsko žitije. Često počinje stihovima (obično u katrenu).

Žitijska osnova srpske nacionalne priče – priča o Nemanjićima

Za razliku od mnogih naroda o čijem nacionalnom poreklu i osnivanju države govore fantastične legende i epovi, o formiranju srpske države i crkve svedoče pisani izveštaji iz pera samih aktera i očevidaca.
U početku bi samoupravni feudalizam – vladavina regionalnih mikrokraljeva . No najsilniji od njih, Stefan Nemanja, ukida anarhiju samoupravnog feudalizma i – ako je verovati rok operama – repuje . Ako neko ne veruje rok operama, neka pročita šta kažu Nemanjini sinovi Sava i Stefan: obojica su napisali žitije svoga oca i zdušno tvrde da je matori, nakon dugih i krvavih borbi, ujedinio srpske zemlje (zapravo priključio ih svojoj, up. prisajediniti) i lukavim potezom osnovao vladarsku (kraljevsku) dinastiju.
Događaji s kraja XII veka potvrđuju da veliki župan Stefan Nemanja nije bio samo dobar ratnik nego i vešt diplomata na polju velikih porodičnih poduhvata, a u nacionalnom interesu. Istina, akcijom je iz pozadine upravljao Nemanjin najmlađi sin Rastko. – Ključni momenat je Rastkovo bekstvo u manastir. Mladića ne zadovoljava bezbrižno baškarenje na očevom dvoru, želi nešto više, pa beži na Svetu goru i postaje monah pod imenom Sava. – Otac jedno vreme tuguje za sinom, no kasnije polazi za njim zamonašen pod imenom Simeon, a vlast predaje sinu Stefanu. Papa šalje Stefanu kraljevski venac (zato je Stefan „Prvovenčani”), a Sava postiže autokefalnost srpske crkve i postaje njen prvi arhiepiskop. Tako je osnovana dinastija Nemanjića, čiji utemeljivači, otac i dvojica sinova, postaju nacionalni svetitelji, a u isti mah stvorena je i klasična struktura srednjovekovne simbioze države i crkve .

Niz žitija

Dve biografije velikog župana Stefana Nemanje (sv. Simeona) napisali su dvojica njegovih sinova, zatim slede njihova žitija, potom se ta tradicija pisanja žitija nastavlja sve do pada srpske feudalne države: svaki kralj i arhiepiskop dobija svoje žitije. (Detalje v. u poglavlju Autori.)

Aristokratizam biografija

Činjenica da se žitija pišu o kraljevima i arhiepiskopima, ima značajne posledice: [hagiografija] „dobila je u srpskoj hagio-biografiji posebno značenje. U njoj se kao sveci ne veličaju asketi i pustinjaci, nego vladari i crkveni poglavari, najmoćniji i najbogatiji umesto slabih i siromašnih; oni koji su prvi u carstvu zemaljskom dobijaju prva mesta i u carstvu nebeskom. U svemu tome, ispod obilne hrišćanske frazeologije, krije se patrijarhalno rodovsko nasleđe: obožavanje predaka, identifikacija plemena s njegovim vođom, koja ide do gubljenja identiteta svih ostalih, izuzev ličnosti vrhovnog sveštenika.”

Nedostatak naracije – kazivanje a ne prikazivanje

U odeljku „Vidovi alteriteta” (v. gore) već je bilo reči (mojih) o tome da srednjovekovna srpska književnost nije narativna nego je retorična. Ova opaska ima naročiti značaj u slučaju biografija, jer bi se u njima očekivao i podrazumevao pripovedački (narativni) aspekt, međutim…
…čitajući srednjovekovna srpska žitija nisam našao ni jednu pripovedački ostvarenu dinamičnu scenu, ni jedan opis situacije i sredine, ni jedan pejsaž i – na kraju krajeva – ni jedan konkretno prikazan događaj, mada je ceo žanr, nema sumnje, narativan. Ipak nisam prisustvovao Nemanjinoj agoniji u Hilandaru, svadbi Dragutina i Kateline, nisam video kako prenose Uroševo telo u Sopoćane, nisam video (doduše na svu sreću) kako kralj Uroš oslepljuje svoga sina. Nisam video ništa. Naratori žitija ništa nisu prikazali, samo su kazali. Istina, trudili su se da kažu što lepše, ali to se iscrpljivalo u navođenju biblijskih paralela i opštih obrta.
Umesto prikazivanja, u naraciji prevladava kazivanje, događaji se izlažu u obliku sažetog pregleda a ne u pripovedačkoj eksplikaciji.
Moglo bi se pomisliti da epsku naraciju potiskuje religiozna retorika; ali sažeto prepričavanje dominira i u romanima o Troji i Aleksandru: srednjovekovna srpska verzija Romana o Troji deluje kao suvoparni rezime antičkog epa, a ni Aleksandrida ne izgleda kao roman, nego kao Aleksandrovo žitije.

Crkveno pesništvo

Osnovni deo srpskog srednjovekovnog crkvenog pesništva spada u prevodnu književnost, kao što je i sistem crkvenog pesništva preuzet iz vizantijske crkvene himnografije, a modifikacije su izvršene unutar kanona.
Ipak postoji i značajno originalno srpsko srednjovekovno crkveno pesništvo, pošto autokefalna srpska crkva promoviše svoje nacionalne svetitelje kojima se pevaju himne i pišu službe za njih.

Pojanje – prozodija bez stihova – ritmički nizovi (koloni)

Crkvena poezija se peva: namenjena je pojanju na liturgiji.
Crkvena poezija nije stihovana: nema u njoj stopa ni određenog broja slogova, nego se tekst organizuje u ritmičkim nizovima (kolonima) koji se artikulišu po logičkom i sintaktičkom principu (po smislu i rečeničkoj strukturi).
Glas je melodijski oblik u kojem se crkvena pesma peva; u pravoslavnom crkvenom pesništvu ima osam glasova (up. oktoih i osmoglasnik).

Vrste crkvenih pesama

Na osnovu mesta i uloge u liturgiji i dužine teksta, razlikujemo tridesetak vrsta crkvenih pesama. Glavnije su sledeće (u abecednom redu):
Heruvika – pesma koju poje na liturgiji za vreme prenošenja svetih darova sa žrtvenika na presto u oltaru. Naziv je dobila po prvim rečima „Iže heruvimi” („heruvim”: hebr. ’anđeo’).
Ikos – strofa u velikom kondaku, kasnije posebna pesma koja se peva posle malog kondaka. Unutar kanona nastavlja temu malog kondaka i iznosi pohvalnu karakteristiku svetitelja koji se slavi. U srpskoj poeziji rano nestaje nekadašnja obavezna anafora „raduj se”.
Irmos – u vizantijskoj poeziji: prva strofa svake pesme u kanonu, služi kao metrički i melodijski uzor troparima. Irmolog – svi irmosi od prvog do osmog glasa.
Jektenije – kratka molitva s refrenom koji se ponavlja kao odgovor u naizmeničnom pevanju (responzorijumu) sveštenika i vernika (Gospodu pomolim sja, Gospodi pomiluj).
Kanon – niz od devet pesama, odnosno osam, jer druga obično izostaje zbog svog tužnog sadržaja (peva se samo za vreme velikog posta i pokajničkim prilikama). Kanon počiva na biblijskim tekstovima o Hristovom dolasku. U službama srpskim svetiteljima uvek se nalazi po jedan ili više kanona.
Kondak – 1. Originalno duga pesma od 20–30 strofa, temom i osnovnom strukturom počiva na propovedi. U naslovu se ističe ime praznika kojem je posvećena. U uvodu se najavljuje tema, a te uvodne strofe (jedna, dve ili tri) metrički se razlikuju od narednih; to su ikosi, čija prva slova daju akrostih, a završetke ikosa povezuje pripev (refren). 2. Prvobitni razvijeni oblik kondaka (veliki kondak) kasnije nestaje, a danas je kondak samo jedna strofa koja sledi posle šeste pesme kanona.
Oktoih (osmoglasnik) – knjiga crkvenih pesama za svaki dan u nedelji, grupisanih po muzičkim glasovima, kojih ima osam; jedan glas važi za jednu sedmicu, pa se smenjuju u ciklusima od osam nedelja. Oktoih se ne upotrebljava u uskršnjem ciklusu (tada se primenjuje triod).
Paraklis (molepstvije) – prizivanje pomoći svetiteljima ili običnim ljudima, sastavlja se od poznatih kanona i molitava.
Parimije – delovi starozavetnih proročkih i poučnih testova koji se čitaju na večernjem bogosluženju. Parimejnik – zbornik parimija.
Pentikostar – v. triod.
Polijelej – pojanje 134. i 135. psalma sa dodatkom „Jako va vek milost jego”, pri čemu se pale kandila u kojima gori ulje (jelej).
Prokimen – biblijski stih koji se peva pre čitanja apostola, jevanđelja i parimija u određenoj melodijskoj formi (up. prokimen glas prvi, drugi… osmi, v. oktoih).
Služba – bogoslužbena pesnička kompozicija sazdana od raznih elemenata crkvenog pesništva.
Stihira – originalno strofa koja se dodavala kao pripev određenom stihu psalma, kasnije od toga postaje pesma od nekoliko strofa koja se dodaje uz razne pesme unutar službe.
Stihirar – zbornik stihira.
Triod – dve knjige crkvenih pesama: 1. posni triod (ili farisejevac, jer se koristi od Nedelje mitara i fariseja) za period četrdesetnice i velikog posta, a tematski dominira pokajanje; 2. cvetni triod  (ili pentikostar, jer se koristi za vreme pedesetnice) za period od Uskrsa do Nedelje svih svetih, a tematski dominira vaskrsenje Isusa Hrista, vaznesenje Gospodnje i silazak svetog duha na apostole. – Naziv triod ukazuje na to da su kanoni ovog tipa sastavljeni obično od tri pesme.
Tropar – strofa, strukturalni deo većih pesničkih celina. Himna od jedne strofe. Često ima tematski naziv, na primer „vaskršnji tropar”.